۲- ۶- ۴ مشخصات گیاه شناسی
گیاهی است علفی، پایا، به ارتفاع ۵/۰ تا ۵/۱ متر که به حالت وحشی می روید. ساقه خش این گیاه چهارگوشه و پوشیده از خارهای کوچک و قلاب ماننده است که بدین وسیله به تکیه گاه ها ارتباط پیدا می کند. این خارها در کناره های برگ و رگبرگ میانی نیز دیده می شود. برگ های آن بیضوی دراز و نوک تیز است و با آنکه به ظاهر مجتمع به تعدا ۶ تایی در طول ساقه دیده می شود معهذا بیش از دوتای آنها برگ نیست و بقیه استیپولهایی با ظاهر برگ مانند می باشد. گل های آن کوچک، زرد رنگ و مجتمع به صورت چترهای متعدد در محور ساقه و یا در قسمت های انتهایی آن است. میوه آن به صورت سته، گوشتدار و به رنگ قرمز تیره است. قسمت مورد استفاده این گیاه، اعضای زیر زمینی یعنی ریزوم و ریشه آن است که به ضخامت انگشت است و طول آن نیز به یک متر می رسد “زرگری،۱۳۶۱،ص ۵۴ - ۵۷".
برگهای آن متقابل و کامل هستند و گوشواره دارند. گوشواره ها رشد زیادی دارند و هم اندازه برگها دیده می شوند. به همین دلیل، برگها و گوشواره های شبه برگ به صورت ” آرایش فراهم” یا “چرخه ای” در می آیند که در هر گره، حلقه هایی از ۴ تا ۶ و به ندرت ۱۰ برگ تشکیل می شود. گل آذین این گیاه معمولا با انشعابات زیادی همراه است که در قسمت فوقانی، بیشترین قطر را دارد و آرایش خاصی را به وجود می آورد که ممکن است دارای براکته یا فاقد براکته باشد.گل آذین گیاه خانواده ی Rubiaceae ، خوشه مرکب یا گرزن دو سویه و گاهی سنبله ی انتهایی است. گل های گیاهان این خانواده منظم و غالبا دو جنسی هستند و به ندرت تک جنسی و یک پایه اند. گلبرگ ها به هم پیوسته اند و گاهی تشکیل لوله گل را می دهند که معمولا کوتاه و گاهی خیلی بلند است. کاسبرگ ها جدا از هم و یا گاهی تحلیل رفته اند و گل فاقد کاسبرگ است. پرچم ها، چسبیده به گلبرگ ها و به صورت یک در میان بین گلبرگها قرار گرفته اند. تخمدان ها در این خانواده، میانی دو خانواده و هر خانه محتوی یک تا چند تخمک است. میوه ی گیاهان این خانواده آبدار و دارای دو دانه است “امیری،۱۳۸۶،ص ۵۲ - ۵۶".
۲- ۶- ۴- ۱ خصوصیات مرفولوژی گونه روناس
روناس گیاه علفی دائمی با ساقه های بالارونده و یا غیر بالارونده است. اندام های زیرزمینی آن، ریشه و ریزوم هستند که در واقع بخش قابل استفاده گیاه محسوب می شوند. قطر ریشه از ۸/۰ تا ۲ سانتی متر و طول آن ۱۰۰-۵۰ سانتی متر است. ریشه روناس به رنگ سرخ تیره و رنگ داخل آن سرخ روشن است. ابتدا طعم شیرین دارد و سپس تلخ و گس می شود. ریشه سه قسمت دارد :
۱- مغز نازکی در میان ریشه که به رنگ زرد مایل به قرمز است.
۲- جداری که مغز را احاطه کرده است. رنگ در این قسمت به صورت گلوکز وجود دارد که به سهولت از سایر قسمت ها جدا می شود.
۳- پوسته خارجی به رنگ تیره مایل به قهوه ایی که بسیار نازک است و بافت مرده دارد “سپهری اردکانی،۱۳۸۴،ص ۲۴".
۲-۶- ۴- ۲ زمان کشت
موقع کشت بذر روناس، از فروردین لغایت نیمه دوم اردیبهشت ماه، و زمان کشت ریشه روناس، از شهریور لغایت اسفند ماه است.
۲-۶- ۴- ۳ روش کاشت و تکثیر
تکثیر این گیاه از دو طریق ” تکثیر جنسی^[۶۸] ” (تکثیر از طریق بذر) و ” تکثیر غیر جنسی^[۶۹] ” (تکثیر به وسیله قلمه ریشه) صورت می گیرد که بسته به موقعیت منطقه از نظر اقلیم، دارای مزایا و معایبی است.
۲- ۶- ۴- ۴ نگه داری روناس یا مرحله داشت
خاک دهی پای بوته ها (روپوش دادن) در پاییز سال اول پای بوته ها، خاک مخلوط با کود حیوانی می دهند تا ریشه توسعه پیدا کند و از سرمای زمستان محفوظ بماند. در تابستان سال دوم وقتی گیاه به گل رفت، قسمت ساقه و برگ را کف بر می کنند و به مصرف تغذیه دام می رسانند. در پاییز سال دوم نیز پای بوته ها مجددا خاک همراه با کود حیوانی می دهند. در اواخر تابستان سال سوم یا چهارم، روناس را کف بر و ریشه ها را در مهرماه برداشت می کنند. این عمل موجب افزایش ریشه و در نتیجه، بالا رفتن عملکرد می شود. علاوه بر این، از یخ زدن ریشه روناس در فصل زمستان جلوگیری می کند.
۲- ۶- ۴- ۵ برداشت
ریشه روناس را در پاییز سال سوم یا چهارم، پس از کف بر کردن ساقه و برگ های سبز، با بیل های مخصوص روناس کنی برداشت می کنند. عرض این بیل ها حدود ۱۲ و طول آن ۵۰ سانتی متر است. ضمنا بهتر است روناس را در ۳ یا ۴ سالگی برداشت کرد، زیرا ریشه ها به اصطلاح خوب رنگ می اندازند و می توان رنگ بیشتر و مرغوب تری استخراج کرد. در مناطقی که این گیاه را به عنوان یک گیاه زراعی کشت می کنند، زمان برداشت از ۲ سالگی به بعد و حتی در موارد خاصی ۴ سالگی است. برداشت محصول معمولا در اواسط مهر ماه تا اواخر آبان ماه است. برداشت در حال حاضر کلا به صورت دستی است و هزینه زیادی دارد.
میزان محصول ریشه تر روناس بین ۱۵ تا ۲۰ تن در هکتار است که ۱۰ تا ۱۲ درصد آن رنگ است. میزان تولید محصول ۳ و ۴ ساله بیشتر از ۲ ساله است. به طور متوسط، عملکرد روناس ۲ ساله بین ۸ تا ۱۰ تن ریشه خشک و روناس ۳ ساله بین ۱۰ تا ۱۵ تن در هکتار است. مقدار تولید روناس ۲ ساله نصف ریشه ۳ و ۴ ساله است و برداشت روناس ۲ ساله مقرون به صرفه نیست.
۲-۶- ۵ خشک کردن ریشه روناس
ریشه ها را بعد از برداشت، به مدت ۱۵ روز در هوای آزاد و در مقابل نور آفتاب قرار می دهند تا رطوبت خود را از دست بدهند. سپس آن ها را به آسیاب های مخصوص روناس سایی می فرستند تا به صورت پودر در آیند. بنابر اظهار مطلعین محلی، در صورتی که ریشه های خشک شده ۲ تا ۳ سال در انبار بمانند و سپس ساییده و در رنگرزی استفاده شوند، دوام و شفافیت رنگ آنها افزایش می یابد. لذا روناس را می توان مدت زیادی انبار کرد و هیچ گونه آفت انباری ندارد “میراب زاده اردکانی،۱۳۸۸".
۲- ۶- ۶ طریقه خرد کردن روناس
وقتی روناس برای فروش یا خردکردن به مازاری حمل می شود ابتدا توسط فردی که به ” کیال ” معروف است میزان خاک موجود در آن تخمین زده می شود و از وزن آن کسر می گردد؛ بعد به انبار مازاری منتقل می شود. زمانی که می خواهند روناس را خرد کنند ابتدا روناس را چند روزی در معرض آفتاب قرار می دهند تا رطوبت انبار از آن بیرون رود و خوب خشک شود. سپس با غربال بزرگی الک می شود و خار و خاشاک و خاک های اضافی آن گرفته می شود، وقتی روناس آماده خرد شدن شد، کارگر روناس کوب که به “مازار” معروف است روناس ها را به زیر سنگ مازاری می ریزد و آنها را خرد کرده بر اساس نوع جنس آن به سه دسته تقسیم می کنند: “سپهری ارکانی،۱۳۸۴، ص۳۷".

(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

۱- روناس درجه یک یا ممتاز
۲- روناس درجه دو
۳- روناس درجه ۳
۲- ۶- ۷ فراورده های روناس در کارخانه های روناس سایی
در کارگاه های روناس سایی ریشه های خشک گیاه را، بعد از اینکه علف های هرز و خس و خاشاک آن را جدا کردند، آسیاب می کنند. محصول تولیدی روناس در کارگاه های روناس سایی به سه دسته تقسیم می شوند:
روناس درجه یک: این نوع محصول از مغز ریشه­ روناس که در اصطلاح محلی به ” مغز درجه یک” معروف است، تشکیل می شود و به این ترتیب به دست می آید که پس از کمی خرد کردن ریشه، پوست آن را از مغز جدا می کنند و مغز ریشه را در آسیاب می سایند. سپس آن را در کیسه گونی بسته بندی می کنند.
روناس درجه یک خالص ترین نوع این محصول است که در نهایت رنگ بیشتر و مرغوب تری تولید می کند. ضمنا، رنگ قرمز استخراج شده از این نوع روناس خوش رنگ تر است.
روناس درجه دو یا معمولی: این نوع محصول که در اردکان به روناس درهم ساب یا مغزی معمولی معروف است، به این صورت تهیه می شود که پوست و مغز ریشه را با هم می سایند و سپس بسته بندی می کنند. روناس درجه دو از نظر کیفیت و مرغوبیت پایین تر از روناس درجه یک است.
روناس درجه سه: محصول درجه سه بدین ترتیب به دست می آید که به روناس معمولی یا درجه­ دو، به نسبت ۲۰% پوست ریشه ساییده شده اضافه می کنند که در محل به “پخه” معروف است و ناخالص تر از روناس درجه­ یک و دو محسوب می شود. ضمنا رنگ استخراج شده از این نوع روناس کدرتر و نامرغوب تر از انواع قبلی است.
۲- ۶- ۸ تقلب در روناس
در تهیه روناس نادرستی فراوانی انجام می گیرد که از نظر پیامدهای رنگ به دست آمده و بهای آن، بسیار دارای اهمیت می باشد. شناخت روناس تقلبی حتی برای کسانی که تجربه دار هستند هم مقدور نیست. موادی که در تهیه روناس تقلبی به کار می برند مواد نباتی و کانی است که شباهت نزدیکی با روناس دارد.
آجر ساییده، خاک و شن های نرم که زرد رنگ هستند، خاک اره، چوب بلوط، سبوس و دیگر مواد مشابه؛ شناخت مواد کانی تقلبی با سوزاندن امکان پذیرند و معمولا وزن خاکستری که باقی مانده، بیشتر از نیمی از وزن خواهد بود. همچنین مواد نباتی با رنگرزی شناخته می شوند “میراب زاده اردکانی،۱۳۸۸".
۲- ۶- ۹ کاربرد های متنوع گیاه روناس
۲- ۶- ۹ - ۱ رنگرزی الیاف
در کشور ایران نیز استفاده از رنگ های طبیعی در طول تاریخ مرسوم بوده است و از آن برای رنگ آمیزی صنایع دستی استفاده می کرده اند. قالیبافان ایرانی با بهره گیری از رنگهای طبیعی توانسته اند، بهترین نوع قالی، گلیم و گبه را از نظر ثبات رنگ تولید کنند.
در سالهای اخیر، علاقه و توجه زیادی به رنگهای طبیعی معطوف شده است و متخصصین آن را به رنگهای شیمیایی ترجیح می دهند. رنگ های طبیعی از زیبایی و جلوه خاصی برخوردارند. ابریشم با رنگ های طبیعی به راحتی رنگ می شود، ولی رنگ آمیزی کتان و پنبه نسبتا مشکل تر است. روناس به خاطر رنگ قرمز شفاف و ثبات آلیزارین آن، در رنگرزی پشم خام قالی و یا سایر کالاهای دستباف مشابه اهمیت فراوانی دارد"میراب زاده اردکانی،۱۳۸۸".
۲- ۶- ۹ - ۲ خواص درمانی روناس
در طبابت عامه از زمان های قدیم در معالجه بسیاری از امراض استفاده می شد. ریشه خشک روناس را دم کرده مانند چای در بیماری های معده، روده خصوصا اسهال و اسهال خونی می نوشند علاوه بر آن از شیره تازه ریشه روناس در بیماری یرقان، کلیه و کیسه صفرا، خصوصا سنگ کلیه استفاده می شود.
در پزشکی معاصر از اکستراکت ریشه روناس در بیماری های کلیه علی الخصوص سنگ کلیه استفاده می شود و تأثیر درمانی خوبی عرضه می کند. بیمارانی که با عصاره روناس معالجه می شوند سنگ های کوچک کلیه شان تحت تأثیر این دارو در مدت کمی دفع می شود. با در نظر گرفتن همین مسأله در حال حاضر در کارخانه های داروسازی شوروی از ریشه خشک روناس عصاره خشکی تهیه می شود که این دارو با دوز ۵/۰ گرم به شکل قرص توزیع می شود. علاوه بر آن عصاره روناس در ترکیب فرآورده های مرکبی به نام سیستنال ^[۷۰] نیز به کار می رود “امیری،۱۳۸۶، ص ۵۱ - ۵۶".
برخی دیگر از خواص پزشکی شناخته شده آن عبارتند از:
۱- اثر ضد میکروبی آن بر برخی از میکروب های پراکنده در هوا؛
۲- کاهش گلوکز خون؛
۳- اثر قارچ کشی ریشه آن روی انواع قارچ های خاکزی مضر؛
۴- اثر حشره کشی ریشه ی آن؛
۵- اثر ضد عفونی کنندگی ریشه ی آن؛
۶- اثر اشتها آوری و تنظیم قاعده؛
۷- اثر صفرا بر و به طور ضعیف، مقوی و ملین ریشه ی آن که می توان در حبس البول عدم دفع و ورم کلیه و یبوست های سخت از آن استفاده کرد “میراب زاده اردکانی،۱۳۸۸و زرگری،۱۳۶۲،ص ۵۴ - ۵۷".
در شمال ایران، ماهی را با آب روناس آغشته و آن را گندزدایی می کنند که باعث افزایش زمان نگه داری ماهی در خارج از یخچال می شود. البته مصرف بیش از حد آن ممکن است سمی باشد.گزارش شده که روناس موجب کاهش گلوکز خون نیز شده است. ضمنا با توجه به مقررات سموم شیمیایی و اجرای طرح کاهش سموم پیشنهاد می شود، روی مصرف محلول روناس برای حشره کشی در گلخانه ها تحقیقات لازم به عمل آید.
با توجه به وجود آلکانوئیدهای^[۷۱] متفاوت در ریشه برخی از گونه های روناس، اخیرا خاصیت بیولوژیکی آن که موجب تشدید ریزه خواری سلولی^[۷۲] می شود، گزارش شده است. گیاه روبیا کالیفوردیا گیاهی هم خانواده روناس می باشد که از میوه آن نوعی آب میوه تهیه می شود. همچنین از این گیاه برای تولید محصولات بهداشتی برای رفع مشکلات پوست و مو و همچنین مشکلات کبدی استفاده می شود. همچنین در تحقیقی که در ایران انجام شده است، اثر عصاره ی استخراجی از گیاه روناس بر بیماری سالک پوستی موش بررسی شد. نتایج نشان دهنده این است که استفاده از عصاره روناس، سرعت روند کاهشی وزن در موش های مبتلا به سالک پوستی را کند می کند. بین میزان تورم، قرمزی زخم و کاهش وزن این موش ها در مقایسه با موش های شاهد از لحاظ آماری تفاوت وجود دارد.
۲- ۶- ۹- ۳ خواص ضد باکتری و ضد قارچی روناس
در پژوهشی که در ایران صورت گرفت خواص ضد باکتریایی و ضد قارچی عصاره ی آبی، متانولی و کلروفورمی ۳ گیاه روناس، گلرنگ و پوست گردو بررسی شد. مشاهده شد که این گیاهان اثرات ضد میکروبی روی تعدادی از باکتری ها از جمله باسیلوس سوبتلیس^[۷۳]، باسیلوس سرئوس^[۷۴]، باسیلوس مایکوئیدس^[۷۵] و همچنین روی تعدادی از قارچ ها از جمله آسپرژیلوس نایجر^[۷۶]، پنی سیلیوم اکسپانسوم^[۷۷] و ژئوتریکووم کاندیدوم^[۷۸] داشتند.
باسیلوس سرئوس دو نوع مختلف بیماری ناشی از مواد غذایی ایجاد می نماید. سندرم اسهال و سندرم تهوع آور، توانایی اسپورها در مقاومت نسبت به خشک شدن به آنها اجازه می دهد که در محصولات خشک نظیر شیر خشک، غلات و آرد زنده باقی می مانند. همچنین وجود این باکتری در برنج، ماکارونی، ادویه و چاشنی های خشک، نان، کماج و کلوچه ها هم گزارش شده است. پنی سیلیوم اکسپانسوم موجب فساد نرم سیب ها می شود، همچنین مایکو توکسین پاتولین^[۷۹] توسط پنی سیلیوم اکسپانسوم تولید می گردد. طی آزمایشاتی میزان فعالیت ضد باکتری روناس بررسی شده است. در این تحقیق اثر متانول، اتانول، استیل استات و آب استخراجی از روناس بررسی شد. در نهایت مشخص شد که روناس تأثیر ضدباکتریایی بر تعدادی از باکتری های گرم مثبت، گرم منفی، مخمر ها، قارچ های فیلامنتئوس و اکتینومیست ها دارد.