مرتع
نرم کننده ها و مواد مرطوب کننده
سس سویا و کوکا
چسپ و حشره کش ها
شکلات و غذای صبحانه
رنگ و جوهر چاپ
گوشت مصنوعی
مصارف و اقتصاد فرآورده‌های سویا
مسأله اقتصاد صنعت سویا بسیار پیچیده است اما در مجموع سه بازار عمده برای دانه، روغن و کنجاله وجود دارد. روغن سویا یکی از اجزای اصلی بازار روغن خوراکی است و برای خوراک انسان به شکل‌های مختلف به خصوص مارگارین و روغن جامد فراوری می‌شود که از این نظر با سایر روغن‌های نباتی رقابت می‌کند. کنجاله سویا به عنوان یک منبع پروتیینی برای اختلا‌ط با سایر خوراک‌های دام و مرغ هم مورد تقاضاست.
( اینجا فقط تکه ای از متن پایان نامه درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت feko.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. )
سویا برای خوراک انسان به موارد متفاوت دیگری تبدیل می‌شود که البته مقدار آنها ناچیز است و تأثیر چندانی بر قیمت سویا ندارد، قیمت سویا در منطقه و جهان در مجموع تحت تأثیر تقاضا برای روغن و کنجاله است. کنجاله سویا در تغذیه مرغ و دام به عنوان پروتیین مصرف می‌شود. میانگین تولید کنجاله در حدود ۷۹ درصد کل تولید دانه سویا بوده که مقدار پروتیین آن حدود ۵۰ درصد است. کنجاله سویا به عنوان یک منبع پروتیینی مانند کنجاله پنبه‌دانه، آشغال گوشت، پودر ماهی و گلوتن حدود ۱۰ درصد نیاز حیوان به پروتیین را تأمین می‌کند. روغن سویا یک روغن خوراکی است که پس از تصفیه، در تولید فرآورده‌های گوناگون برای تغذیه انسان مصرف می‌شود. دانه سویا حاوی ۱۸ درصد روغن بوده که مصارف اصلی در شکل روغن مایع برای آشپزی، سالا‌د، مارگارین و روغن جامد است. مقدار کمی نیز در تهیه بعضی از رنگ‌ها، روغن جلا و رزین مصرف می‌شود.
جدول ۲-۲ سطح زیر کشت سویا در عمده ترین کشورهای تولید کننده در سال ها ۲۰۰۶-۱۹۹۹ واحد:هکتار
جدول ۲-۳ میزان تولید سویا در ده کشور عمده تولید کننده در سال های ۲۰۰۶-۱۹۹۸ واحد:هکتار
سویا برای خوراک انسان به موارد متفاوت دیگری تبدیل می‌شود که البته مقدار آنها ناچیز است و تأثیر چندانی بر قیمت سویا ندارد، قیمت سویا در منطقه و جهان در مجموع تحت تأثیر تقاضا برای روغن و کنجاله است. کنجاله سویا در تغذیه مرغ و دام به عنوان پروتیین مصرف می‌شود. میانگین تولید کنجاله در حدود ۷۹ درصد کل تولید دانه سویا بوده که مقدار پروتیین آن حدود ۵۰ درصد است. کنجاله سویا به عنوان یک منبع پروتیینی مانند کنجاله پنبه‌دانه، آشغال گوشت، پودر ماهی و گلوتن حدود ۱۰ درصد نیاز حیوان به پروتیین را تأمین می‌کند. روغن سویا یک روغن خوراکی است که پس از تصفیه، در تولید فرآورده‌های گوناگون برای تغذیه انسان مصرف می‌شود. دانه سویا حاوی ۱۸ درصد روغن بوده که مصارف اصلی در شکل روغن مایع برای آشپزی، سالا‌د، مارگارین و روغن جامد است. مقدار کمی نیز در تهیه بعضی از رنگ‌ها، روغن جلا و رزین مصرف می‌شود.
جدول ۲-۴ متوسط عملکرد سویا در ده کشور عمده تولید کننده طی سال های ۲۰۰۶- ۱۹۹۸ واحد:هکتار
جدول ۲-۵ سطح زیر کشت سویا در هر یک از استان های کشور (۱۳۸۵-۱۳۷۳) واحد:هکتار
جدول ۲-۶ میزان تولید سویا در هر یک از استان های کشور (۱۳۸۵-۱۳۷۳) واحد:هکتار
جدول ۲-۷ عملکرد تولید سویا در کشور بین سال های (۱۳۸۵-۱۳۷۳) واحد:هکتار
سویا به عنوان یک منبع تولید روغن با سایر گیاهان روغنی مانند خرما، آفتابگردان، بادام زمینی، پنبه دانه، کلزا، نارگیل و زیتون در رقابت است. قیمت روغن سویا بیش از قیمت کنجاله یا دانه سویا متغیر بوده و متأثر از میزان ذخیره و موجودی سویاست. مصرف فرآورده‌های سویا یعنی کنجاله و روغن تابع یکدیگر نبوده و قیمت آنها در بازار به طور مستقل تغییر می‌کند و تحت تأثیر وضعیت تولید از نظر روغن یا پروتیین سویاست. مصارف دیگر سویا به خصوص در امر تغذیه از اهمیت کمی برخوردار بوده و اثر ناچیزی بر قیمت سویا دارند.
تحولا‌ت سطح زیرکشت سویا در جهان
سطح زیرکشت سویای جهان در سال ۲۰۰۶ حدود ۷۹۴۱۰۴۹۵ هکتار بوده است. به طور کلی میزان سطح زیرکشت این محصول از سال ۱۹۹۱ به بعد افزایش داشته است. در سال گذشته میلا‌دی، آسیا ۵/۲۳ درصد، آمریکای شمالی ۳/۴۲ درصد، آمریکای جنوبی ۳۱ درصد، اروپا ۸/۱ درصد، آفریقا ۲/۱ درصد و اقیانوسیه کمتر از ۱/۰ درصد از سطح زیرکشت جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. از میان کشورهای عمده تولیدکننده سویا، آمریکا مقام اول را داراست و پس از آن برزیل، چین، آرژانتین و هند در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند.
تغییرات تولید در کشورهای عمده تولیدکننده
کل تولید جهانی سویا در سال ۲۰۰۶ حدود ۱۷۹۹۱۷۳۰۲ تن بوده است. با وجود افزایش سطح زیرکشت در سال ۲۰۰۶ نسبت به سال قبل آن، به دلیل کاهش نسبی متوسط عملکرد در سال یادشده، تولید جهانی به میزان ۱۷/۳ میلیون تن افزایش یافته است. براساس آمارها، تولید جهانی سویا در سال‌های پایانی دهه ۹۰ نسبت به ابتدای آن حدود ۸/۴۲ درصد افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود که تولید و تجارت سویا در سال آینده به ۱۸۰ میلیون تن برسد. از کل تولید جهانی سویا در سال ۲۰۰۵، حدود ۷/۴۸ درصد در آمریکای شمالی، ۳۴/۴ درصد در آمریکای جنوبی، ۶/۱۴ درصد در آسیا، ۷/۱ درصد در اروپا، ۶/۰ درصد در آفریقا و کمتر از ۱/۰ درصد در اقیانوسیه تولید شده است. در مقایسه عمده‌ترین کشورهای تولیدکننده سویا نیز در سال ۲۰۰۵ آمریکا با تولید بیش از ۴/۷۳ میلیون تن مقام اول را داشته است و پس از آن کشورهای برزیل، آرژانتین و چین در رده‌های بعدی قرار دارند.
بررسی روند عملکرد سویا در جهان
در سال ۲۰۰۶ متوسط عملکرد جهانی سویا برابر ۲۲۶۰ کیلوگرم در هکتار بوده است که نسبت به سال قبل کمی کاهش نشان می‌دهد. با وجود این، در سال ۱۹۹۰ متوسط عملکرد جهانی ۱۸۹۸کیلوگرم بوده که در پایان دهه ۹۰ این مقدار حدود ۵/۱۳ درصد رشد داشته است. عملکرد، شاخص کارآیی بخش کشاورزی در تولید سویا بوده و از این لحاظ میزان آن در کشور ها و مناطق مختلف متفاوت است. مقایسه مناطق و قاره‌های مختلف نشان می‌دهد که آمریکای شمالی دارای بیشترین میزان متوسط عملکرد است و پس از آن به ترتیب آمریکای جنوبی، اقیانوسیه، اروپا، آسیا و آفریقا قرار دارند.
سطح زیرکشت سویا در ایران
در سال زراعی ۱۳۸۵ سطح زیرکشت سویا در ایران حدود ۷۴۴۶۱ هکتار بوده است. از نظر پراکنش جغرافیایی این محصول، بیش از ۹۰ درصد از اراضی زیرکشت سویا در استان‌های مازندران و گلستان قرار دارد. بنابراین وضعیت تناوب اراضی و به طور کلی الگوی کشت سالا‌نه در این دو استان نقش عمده‌ای در تعیین میزان سطح زیرکشت سویا در سطح کشور دارد. برای مثال، افزایش ۴/۱۷ درصدی سطح زیرکشت در بین سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۷۵ به طور عمده ناشی از افزایش قابل توجه آن در استان گلستان در این سال‌ها بوده است. در سال زراعی ۱۳۸۵ استان‌های مازندران ۶/۴۰ درصد، گلستان ۵۱ درصد، لرستان ۳/۳ درصد و سایر استان‌ها حدود ۱/۵ درصد از سطح زیرکشت این محصول را به خود اختصاص داده‌اند.
تحولا‌ت تولید سویا در ایران
در سال زراعی ۱۳۸۵ میزان تولید سویا در ایران حدود ۱۴۱ هزار تن بوده است. میزان تولید سالا‌نه در سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۵ نشان می‌دهد که روند افزایش تولید متناسب با گسترش سطح زیرکشت بوده است. در بین سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۴ تولید سویا دچار کاهش شده و سپس روندی افزایشی یافته است. به طوری که پیش از این ذکر کردیم یکی از دلا‌یل این امر، پراکنش جغرافیایی خاص کشت سویا در کشور است. تمرکز کشت سویا در استان‌های مازندران و گلستان باعث می‌شود تا منحنی تولید کشور وابستگی زیادی به میزان تولید در استان‌های یادشده داشته باشد. در فاصله سال‌های یادشده (۱۳۷۴-۱۳۷۲) به رغم افزایش نسبی تولید در سایر استان‌های کشور، کاهش تولید در استان گلستان و تا حدودی در مازندران باعث افت تولید کلی کشور شده است. در سال زراعی ۱۳۸۵ از کل تولید سویای کشور در استان گلستان و مازندران ۹۷ درصد و سایر استان‌ها ۳ درصد تولید شده است.
وابستگی شدید کشور ما به منابع خارجی در تأمین روغن‌نباتی موردنیاز که به حدود ۹۰ درصد می‌رسد، باعث شده که سیاست افزایش سطح زیرکشت و افزایش تولید دانه‌های روغنی با محوریت دانه کلزا به عنوان یکی از سیاست‌های اساسی و راهبردی موردنظر دولت قرار گیرد و با تنظیم و تدوین طرح جامع افزایش تولید منابع روغنی در کشور، نسبت به اجرای طرح‌های ویژه در این زمینه اقدام شود. از این جهت با توجه به اینکه تا رسیدن به مرز خودکفایی زمانی چندین ساله را نیاز داریم، مجبور به تأمین کسری حدود ۹۰ درصدی روغن از دیگر کشورها هستیم که در این رابطه با توجه به الزام‌های قانونی، تمهیداتی اندیشیده شده که به جای واردات مستقیم کنجاله و روغن، نسبت به واردات دانه روغنی اقدام شود؛ در این رابطه سرمایه‌گذاری‌های بسیار مناسبی هم در زمینه صنایع روغن‌کشی با ظرفیت مطلوب در کشور ایجاد شده است. با توجه به اینکه کشور برزیل و آمریکای جنوبی به عنوان یکی از منابع مهم تأمین دانه‌های روغنی و حتی روغن و کنجاله مورد توجه و طرف معامله ایران هستند، از این رو، می‌تواند به عنوان یکی از منابع قابل اتکا مورد توجه و بررسی قرار گیرد که در همین رابطه محصول سویا، مورد مطالعه قرار گرفته است.
جدول ۲-۸ مقایسه هزینه تولید هر هکتار سویا در ایران و برزیل ارقام به ریال
در سال زراعی ۱۳۸۵ میزان تولید سویا در ایران حدود ۱۴۱ هزار تن بوده است. میزان تولید سالا‌نه در سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۵ نشان می‌دهد که روند افزایش تولید متناسب با گسترش سطح زیرکشت بوده است. در بین سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۴ تولید سویا دچار کاهش شده و سپس روندی افزایشی یافته است. به طوری که پیش از این ذکر کردیم یکی از دلا‌یل این امر، پراکنش جغرافیایی خاص کشت سویا در کشور است. تمرکز کشت سویا در استان‌های مازندران و گلستان باعث می‌شود تا منحنی تولید کشور وابستگی زیادی به میزان تولید در استان‌های یادشده داشته باشد. در فاصله سال‌های یادشده (۱۳۷۴-۱۳۷۲) به رغم افزایش نسبی تولید در سایر استان‌های کشور، کاهش تولید در استان گلستان و تا حدودی در مازندران باعث افت تولید کلی کشور شده است. در سال زراعی ۱۳۸۵ از کل تولید سویای کشور در استان گلستان و مازندران ۹۷ درصد و سایر استان‌ها ۳ درصد تولید شده است.
مقایسه عملکرد تولید سویا در ایران با کشورهای عمده تولیدکننده
متوسط عملکرد سویا در ایران براساس آخرین آمار (۱۳۸۵)حدود ۱۸۹۴ کیلوگرم در هکتار بوده که نسبت به سال قبل (۱۳۸۴) افزایش یافته است. به طور کلی در بین سال‌های ۱۳۷۳ تا ۱۳۸۵ حدود ۹۶ درصد افزایش در عملکرد تولید سویا مشاهده می‌شود. میان استان‌های کشور در سال زراعی ۱۳۸۵ عملکرد مهم‌ترین استان‌های تولیدکننده (مازندران، گلستان و لرستان) نسبت به سایر استان‌ها کمتر بوده است. استان‌های مازندران و گلستان در فاصله سال‌های ۱۳۷۴ تا ۱۳۷۸ بیشترین میزان عملکرد را داشته‌اند در حالی که سایر استان‌ها بعد از سال ۱۳۷۸ روند افزایشی محسوسی را نشان داده‌اند. به لحاظ متوسط عملکرد کشور نیز پس از سال ۱۳۷۹، افزایش ۵/۱۱ درصدی نسبت به سال ما قبل آن دیده می‌شود.
تعریف الگو و ترکیب کشت
▪ تامین امنیت غذایی با تکیه بر تولید از منابع داخلی و نیل به خود کفایی در محصولات اساسی
