الف ـ دستور تاریخی: دستور زبانی که قواعد صرف و نحوی زبان را در دوران گذشته بررسی میکند.
ب ـ دستور تطبیقی: دستوری است که دو زبان هم ریشه را با هم مقایسه میکند. بنابراین دستور تطبیقی بیشتر برای زبانهای قدیمی نوشته میشود.
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

ج ـ دستور توصیفی: دستوری که ساختمان زبان را در زمان معیّن مطالعه کند، دستور همزمانی یا توصیفی نامیده میشود.(مهیار،۱۳۷۶: ۱۱۴)
د ـ دستور مقابلهای: دستور زبانی است که دستور دو زبان زنده را با هم مقایسه کند، خواه این دو زبان همریشه باشند و خواه نباشند. (فرشیدورد: ۲۹۹)
ه ـ دستور ساختاری: دستوری که بر اساس نظریات فردینادو سوسور، زبان‌شناس اهل ژنو، نوشته شده باشد. سوسور در نظریات خود میکوشد تا نشان دهد که زبان مجموعهای از صداها و واژهها نیست، بلکه شبکهای است از روابط که بر روی هم نظام یا سیستمی را به وجود میآورد، سوسور اصطلاح (form) را برای نامیدن این شبکهی زبانی بهکار میبرد. این نظریه در توصیف دستور زبان و نیز در توصیف دستگاه صوتی زبان از توسل جستن به معنا خودداری میکند و در واقع دستوری عرضه میکند که صرفا جنبهی صوری دارد و از دانش زبانی و معنا الهام نمیگیرد.(باطنی،۱۳۸۵: ۷۷)
و ـ دستور گشتاری: بررسی زبان بر اساس نظریات نوام چامسکی، زبان‌شناس آمریکای است. دستور گشتاری در توصیف جمله های زبان تنها به روساخت اکتفا نمیکند بلکه رابطه آنها را با ژرفساخت و قواعد گشتاری در نظر میگیرد و نشان میدهد که چگونه گشتارهای گوناگون باعث درهم ریختن ژرفساخت میشود و روابط روساختی را مبهم و پیچیده میکند.(همان: ۱۰۹)
۲-۱-۳- فایده دستور زبان
درباره ی دستور دو نوع مبالغه می شود یکی از طرف افرادی که آن را علمی بیهوده وبی فایده می دانند ودیگر به وسیله ی کسانی که آن را فن « درست گفتن ودرست نوشتن» وپایه ی زبان آموزی ودرست نویسی می پندارند. ولی این گونه نمی باشد وبرای این علم فایده هایی در نظر گرفته اند:
۱- به زبان آموزی کمک می کند.
۲- می توان در تثبیت زبان وجلوگیری از تحول هرج ومرج آفرین سهم داشته باشد.
۳- به یادگیری عروض ونقد ادبی مدد می رساند.
۴- در آموزش علوم دیگر زبان مؤثر است.
۵- فرهنگ نویسی را تقویت می کند.
۶- سطح اطلاعات عمومی مردم را بالا می برد.
۷- در رهبری وگسترش زبان سهم دارد.
۸- به کار لغت سازی ووضع اصطلاحات علمی وتاریخی برای فهم وتفسیر متون کهن بسیار سودمند است به طوری که بدون یادگیری قواعد ابدال وتخفیفف وصرف ونحو قدیم بسیاری از آثار گذشته برای ما غیر قابل فهم می نماید.. . (فرشید ورد: ۳۴)
۲-۱-۴-پیشینه ی دستورنویسی در جهان
سابقهی دستورنویسی به قرنها پیش میرسد. قدیمیترین مللی که متوجه دستور زبان گردیدهاند، مصریان و سومریان در قرن پنجم میلادی میباشند. سپس یهودیان به آن توجه نمودهاند. چنانکه در کتاب تورات مطالبی راجع به اشتقاق کلمات موجود است. همچنین چینیان دستور زبان داشتهاند ولی همه‌ی اینها اقدامات ابتدایی بوده و شکل نظری و مکمّل دستور زبان از هند است که پانصد سال قبل از میلاد به زبان سانسکریت تدوین شده است و تحقیقات دقیق و گرانبهای علمای صرف و نحو هندی و به خصوص پانینی که در حدود قرن چهارم قبل از میلاد میزیسته است، شهرت به سزایی دارد.(خیام پور، ۱۳۷۵: ۱۱)
در مغرب زمین، در قرن چهارم پیش از میلاد، ارسطو که او را باید اولین دستورنویس غربی نامید، شالودهی دستور زبانی را نهاد که بعداً بهوسیلهی یونانیان دیگر گسترش یافت و از طریق رومیان در غرب اروپا رواج یافت و الگوی دستورنویسی برای زبانهای آن سامان قرار گرفت، بهطوری که امروز پس از گذشت بیست و چند قرن، هنوز اصول و تقسیمات آن همراه با ترجمهی لاتینی اصطلاحات آن در بیشتر مدارس مغرب زمین آموخته میشود.(باطنی:۱۷)
افلاطون درکتاب سوفیست،اسم و فعل را از هم متمایز کرده بود. ارسطو جزئی بر آن افزود و اجزاء و کلام را در زبان یونانی به اسم و فعل وحرف تقسیم کرد.بعد از ارسطو، فیلسوفان رواقی مطالعات او را دنبال کردند. زنون،بنیادگذار این مکتب، خود بخش بزرگی از دستور سنتی را تدوین کرد. کسی که کاملترین دستور یونانی را نوشت، “دیونی سیوس تراکس"، نام دارد که در حدود صد سال قبل از میلاد می‌زیسته است. او برای اوّلین بار دستور زبان را علمی مستقل تلقّی کرد. کتاب او با وجود اختصار، سرمشق همهی دستورنویسان یونانی و لاتینی بعد از او قرار گرفت. او برای اولین بار، اجزای کلام را به هشت جزء تقسیم کرد و این همان تقسیمبندی است که تا به امروز در دستورهای سنّتی باقیمانده و با اضافه شده صوت، عدد آن به نه رسیده است: اسم، صفت، فعل، ضمیر، حرف تعریف، حرف اضافه، قید، حرف ربط، صوت.
رومیان در زمینهی دستور زبان نیز مانند بسیاری دیگر از زمینه های دانش و فرهنگ به تقلید و ترجمه ی آثار یونانیان پرداختند، ولی خود بسیار کم بر آن افزودند. مثلا هشت جزء کلام را عیناً از یونانی ترجمه کردند ولی چون حرف تعریف نداشتند به جای آن صوت را قرار دادند تا عدد هشت را حفظ کرده باشند.
(همان: ۱۸)
در قرن هفدهم مسایل فلسفی و زبان به هم درآمیخت و پرسشهایی درباره‌ی منشأ و ماهیت زبان مطرح شد. عدهای از فلاسفه زبان را انعکاس اندیشهی انسان دانستند و مقولات دستوری آنرا بازتاب فعالیت ذهن و خرد انسان پنداشتند و چنین استدلال کردند که چون شالودهی خرد انسان، همگانی است،پس باید مقولات زبان نیزشالودهای عقلانی و همگانی داشته باشد.نفوذ این فکر در میان دستور نویسان آن زمان به پیدایش دستورهایی به نام “دستور عمومی” انجامید که از همه معروفتر، دستور عمومی و عقلانی است که به دستور “پورت رویال” معروف است و در سال ۱۶۶۰م انتشار یافته است. (همان: ۲۱)
در زبان فارسی، چون زبان عربی قرنها، زبانی بود که فرهنگ اسلامی را در بر میداشت و از پشتوانهی مذهبی محکمی نیز برخوردار بود،طبعاً ایرانیان با دیدهی احترام به آن مینگریستند.این زبان برای ارباب فضل ودانش همان مقامی را داشت که لاتین برای دانشمندان اروپای غربی داشت.از این رو ایرانیان کمتر به مطالعهی زبان خود رغبت نشان دادند. وقتی به اوّلین آثاری بر میخوریم که دربارهی دستور زبان فارسی آگاهیهایی به دست دادهاند، می‌بینیم که اغلب آنها به عربی است و یا اگر به فارسی نوشته شده بیشتر مربوط به عروض و قافیه و بدیع است و در ضمن دربارهی صرف و اشتقاق کلمات نیز آگاهیهایی به دست دادهاند. در واقع فکر تدوین قواعد زبان فارسی، مستقل از عربی، تازه است و عمر آن به صد سال نمی رسد.
(همان: ۲۲)
۲-۱-۵-پیشینه ی دستور نویسی درایران
دستور نویسی به مفهوم کنونی آن یعنی تدوین کتابی مستقل درباره ی قواعد زبان فارسی سابقه ی زیاد ندارد،کتاب « منهاج الطلب» از محمد بن حکیم الزینینی الشندونی الصینی» که در عهد صفویه در چین به زبان فارسی نوشته شده است واخیراً به وسیله ی دکتر محمدجواد شریعت در اصفهان به چاپ رسیده است استثنا است.امّا قواعد فارسی را جسته گریخته در کتاب های لغت ونقد شعر ومنطق ومانند آن می توان دید.
قدیمی ترین کتابی که پیش از همه به قواعد زبان فارسی اشاره کرده است، « دانشنامه ی علایی» است که ابن سینا ، نویسنده ی آن، در بخش منطق این کتاب، آن جا که می خواهد از دلالت لفظی سخن به میان آورد، کلمه ها را به سه قسم تقسیم می کند:
اسم، فعل، ادات ودر این زمینه دو سه صفحه می نویسد. حکمای دیگر ایران نیز مانند خواجه نصیر در اساس الاقتباس وقطب الدین شیرازی در درّالتاج چنین کرده اند. بنابر این ابن سینا نخستین دستور نویس فارسی به شمار می رود، همان طور که حکمای یونان هم اولین دستور پژوهان زبان یونانی بوده اند.
-از قدیمی ترین کتاب هایی که مباحث دستوری را طرح کرده است ؛ یکی « المعجم فی معاییر اشعار عجم» ، از شمس قیس رازی است که در ضمن بحث از قواعد شعر وادب، پاره ای از نکات صرف واشتقاق فارسی را نیز باز نموده است.
-پس از آن کتاب گمشده ی است از « ابو حیان نحوی» به نام « منطق الخُرس فی لسان الفُرس»به زبان عربی در باره ی قواعد زبان فارسی.
-دیگر کتابی است به نام « حلیه الانسان فی حلیه اللسان» شامل قواعد سه زبان عربی و ترکی وفارسی ، تألیف ابن مهنا در عهد مغول، به زبان عربی.
از این ها که بگذریم بعضی از قواعد فارسی را در مقدمه ی فرهنگ ها می یابیم. این گونه فرهنگ ها عبارتند از فرهنگ جهانگیری(قرن یازدهم)، برهان قاطع (قرن یازدهم)، انجمن آرای ناصری( قرن سیزدهم.).
(فرشید ورد: ۳۵)
۲-۱-۶-پیشینه ی دستور نویسی فارسی درخارج ایران
در چین در قرن یازدهم کتاب مستقلی در دستور زبان فارسی تألیف شده است به نام منهاج الطلب که بسیار جامع وممتنع است ولبریز از مطالب تازه. این کتاب اخیراً به چاپ رسیده است.
در هند از قدیمی ترین دستورهای مستقل کتابی است به نام«تحقیق القوانین» اثرحاج محمد یحیی حیران که درسال ۱۲۶۲ ه.ق. نوشته شده ومطالب آن ، پایه ی دستور های دیگر مثل نهج الأدب ومناظر القواعد گردیده است.رضا قلی خان هدایت نیز آن را بدون کم وکاست وبدون ذکر نام مؤلف اصلی در مقدمّه ی فرهنگ انجمن آرای خود نقل کرده است. . (فرشید ورد: ۳۵)
۲-۱-۷- شروع دستور زبان نویسی
از قرن سیزدهم به بعد نوشتن کتاب های مستقل دستور به تقلید از صرف ونحو عربی یا فرنگی برای زبان فارسی رایج شد که مهمترین آن ها عبارتند از:
- « قواعد صرف ونحو فارسی»از عبدالکریم بن ابی القاسم ایروانی یا تبریزی معروف به ملاباشی چاپ ۱۲۶۲ قمری
- «صرف ونحو فارسی» تألیف حاج محمد کریم خان کرمانی چاپ ۱۲۷۵ قمری در کرمان. این کتاب در حقیقت برای آموختن صرف ونحو عربی نوشته شده، نهایت در ضمن آن پاره ای از قواعد فارسی هم آمده است.
- «تنبیه الصبیان» از محمد حسین مسعود بن عبدالرحیم الانصاری چاپ استانبول، ۱۲۹۸قمری . این کتاب تحت تأثیر قواعد عربی وفرانسه نوشته شده است.
- «دستور سخن » وخلاصه ی آن « دبستان فارسی » از میرزا حبیب اصفهانی چاپ استانبول، ۱۳۰۸ قمری، این اثر در حقیقت پایه ی دستورهای امروز فارسی است.و با الهام از دستور زبان های فرنگی به رشته تحریر در آمده است واصطلاح « دستور» به معنی قواعد زبان نیز مقتبس از نام این کتاب یعنی از نام « دستور سخن» است.
“میرزا حبیب اصفهانی” را باید به حق اولین دستورنویس فارسی دانست. وی، دو کتاب در این زمینه نگاشته است.(باطنی: ۱۷)
-کتاب« لسان العجم» از میرزا حسن بن محمد بن محمدتقی طالقانی چاپ بمبئی، ۱۳۱۷ قمری که کلمات را به تقلید از عربی به سه قسم تقسیم کرده است.
-«نامه ی زبان آموز» از میرزا علی اکبر خان ناظم الاطبا چاپ ۱۳۱۶ قمری. در این کتاب مؤلف خواسته است کار حاج محمد کریم خان را کامل کند ولی مانند وی قواعد عربی و فارسی را با هم مخلوط کرده است.
- «نهج الادب» از نجم الغنی خان رامپوری چاپ ۱۹۱۹ میلادی لکنهو که در آن کلمه به شیوه ی عربی به سه قسم تقسیم گردیده است ومطالب کتاب نیز تقلیدی از صرف ونحو عربی است.
- دستور زبان فارسی از غلامحسین کاشف که از روی قواعد ترکی نوشته شده ودر سال ۱۳۲۹ قمری در اسلامبول طبع گردیده است.