شرفی و زرافشانی(۱۳۹۰و۱۳۸۹)، معتقدند که آسیب پذیری کشاورزان متأثر از عوامل اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، روانشناختی، فنی و زیر ساختی می باشد. بنابر تعریف آنان، آسیب پذیری اقتصادی مربوط به سرمایه گذاری، بیمه محصولات، درآمد کشاورزی، قیمت محصولات کشاورزی، سیستم اجاره داری زمین، حمایت دولت (دسترسی به اعتبار)، اندازه زمین، درآمد غیر کشاورزی، میزان دارایی املاک است. آسیب پذیری اجتماعی مربوط به دسترسی آسان به مواد شیمیایی، کود، بذر بهبود یافته و غیره، کشاورزی خانوادگی، وحدت اجتماعی، زمینه آموزشی، وابستگی به کمک های دولت مانند بیمه، باورها و ارزش ها، موقعیت اجتماعی، شرکت در نهادهای محلی، ارتباط با نخبگان روستایی، همسایه ها و سایر کشاورزان است. آسیب پذیری روانشناختی، مربوط به ریسک پذیری، عزت نفس، خود مقابله، صبر، امید و تقدیرگرایی است.آسیب پذیری فنی، مربوط به دسترسی به منابع آبی، کشاورزی آبی یا دیم، روش آبیاری، استفاده از گونه های مقاومت به خشکی، الگوی کشت (از کاشت یک بار در سال به دو بار در سال)، شرکت در کلاس های ترویج مربوط به مقابله با خشکسالی، کشاورزی مکانیزه یا سنتی می باشد.آسیب پذیری زیر ساختی، مربوط به دسترسی به منابع اطلاعاتی، دسترسی به منابع در روستا می باشد(شرفی و زرافشانی،۱۳۸۹ ، شرفی و زرافشانی،۱۳۹۰).
^[۶۴](UN/ISDR, 2004) چهار گروه عوامل آسیب پذیری که مربوط به کاهش مخاطرات هستند را بیان می کند:

1. 1. عوامل فیزیکی، که قرار گرفتن در معرض عناصر آسیب پذیر درون یک منطقه را توصیف می کند؛

1. 1. عوامل اقتصادی، که منابع اقتصادی افراد، گروه ها و جوامع را توصیف می کند؛

1. 1. عوامل اجتماعی، که عوامل غیر اقتصادی که رفاه افراد، گروه ها و جوامع را تعیین می کنند مانند سطح آموزش، امنیت، دستیابی به حقوق اساسی بشر و حکومت خوب را توصیف می کند؛

1. 1. عوامل محیطی، که وضعیت محیطی درون منطقه را توصیف می کند.

همه این عوامل ویژگی های سیستم یا جامعه آسیب پذیر نسبت به تنش های بیرونی را توصیف می کند(فاسل،۲۰۰۷).

شکل ۱۱-۲ عوامل مؤثر بر آسیب پذیری (دانتیما و کزنری^[۶۵]،۲۰۱۳).
۳-۷-۲ انواع آسیب پذیری
۱-۳-۷-۲ آسیب پذیری زیست محیطی:
آسیب پذیری زیست محیطی براثر باران های اسیدی ، آتش سوزی جنگل ها ، فعالیت های اقتصادی انسان ها، مانند قطع بیش از حد درختان ، استخراج بی شمار معادن، چرای بیش از حد و کاربری زمین بدون برنامه ریزی قبلی به طور جدی در اکوسیستم منطقه ای تأثیر می گذارد(سونگ و همکاران^[۶۶]، ۲۰۱۰).
۲-۳-۷-۲ آسیب پذیری اجتماعی
آسیب پذیری اجتماعی ناشی از روابط ساختاری گروه ها و نیروهای جامعه در برابر فشارهای مختلف طبیعت و تصمیمات و توانایی و ظرفیت جامعه و افراد جهت پاسخگویی و واکنش در برابر حوادث طبیعی است(فروغی^[۶۷]،۲۰۱۰). رویکردهای آسیب پذیری اجتماعی به تشریح این واقعیت می پردازند که آسیب پذیری منحصرأ تحت تاثیر مجاورت وطبیعت مخاطرات نیست، بلکه به وضعیت اجتماعی جوامع هم بستگی دارد جمعیتی که در اوضاع اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی وسیاسی متفاوت زندگی می کنند ، در سطوح مختلفی از آسیب پذیری هستند (احد نژاد روشتی، ۱۳۸۹). آسیب پذیری اجتماعی، توسط حالتی که قبل از وقوع مخاطرات در یک سیستم وجود دارد و عواملی چون فقر و نابرابری، به حاشیه رانده شدن، حق غذا، دسترسی به بیمه و کیفیت مسکن تعیین می شود. ادگر(۱۹۹۹)، آسیب پذیری اجتماعی را به عنوان« قرار گرفتن گروه ها و افراد در معرض استرس به عنوان نتیجه تغییر اجتماعی و زیست محیطی، که در آن استرس اشاره به تغییرات غیر منتظره و اختلال در معیشت دارد» تعریف می کند. با توجه به مطالعات انجام شده در زمینه مبانی نظری آسیب پذیری اجتماعی در برابر مخاطرات طبیعی، از جمله خشکسالی سه رویکرد اقتصاد سیاسی، ساختارگرایی و توسعه پایدار مطرح می باشد.
۳-۳-۷-۲ آسیب پذیری اقتصادی
خشکسالی پدیده ای است که بیشترین اثرات اقتصادی (کاهش درآمد، افزایش هزینه تأمین آب، کاهش تولید مواد غذایی و …) دراز مدت را در جامعه برجای می گذارد (شرفی و زرافشانی،۱۳۹۰).
در برخی منابع به آسیب پذیری بیوفیزیکی اشاره شده است که از طریق یک رویداد مربوط به آب و هوای خاص و یا مخاطره آب و هوایی به سیستم خسارت وارد می کند . این آسیب پذیری تابعی از خطر، قرار گرفتن در معرض و حساسیت است.
شکل ۱۲-۲ انواع آسیب پذیری کشاورز در برابر خشکسالی (اقتباس از: پورطاهری و همکاران،۱۳۹۲ :۱۱)
۴-۷-۲ ابعاد آسیب پذیری:
آسیب پذیری منطقه ای به یک خطر خاص بر اساس تعامل سه بعد آسیب پذیری شامل: در معرض قرار گرفتن، حساسیت و ظرفیت سازگاری ساخته شده است )شاوکیان^[۶۸] و همکاران، (۲۰۱۳٫ در ادبیات تغییر اقلیم، آسیب پذیری به صورت تابعی از در معرض قرار گرفتن ، حساسیت و ظرفیت سازگاری سیستم در نظر گرفته شده است (پیتمن و همکاران^[۶۹]، ۲۰۱۱). آسیب پذیری با «در معرض بودن»، «مستعد بودن» و «ظرفیت سازگاری» تعریف می شود (پورطاهری و همکاران،۱۳۸۹). آسیب پذیری شامل در معرض قرار گرفتن، حساسیت و ظرفیت سازگاری است. در معرض قرار گرفتن در این مورد میزان و مدت زمان قرار گرفتن در معرض تغییر اقلیم مربوط از قبیل خشکسالی است، حساسیت درجه ای است که سیستم توسط قرار گرفتن در معرض تحت تاثیر است و ظرفیت سازگاری توانایی مقاومت و بهبودی سیستم از آن است(لی و همکاران^[۷۰]،۲۰۱۰).
۱-۴-۷-۲ در معرض قرارگرفتن^[۷۱]
در معرض قرارگرفتن، میزانی است که یک سیستم در معرض تغییرات آب و هوایی قابل توجهی قرار می گیرد و استرس­های محیطی ، اجتماعی و یا سیاسی را تجربه می کند. همچنین مربوط به درجه ای از تنش آب و هوا است که ممکن است به صورت تغییرات طولانی مدت در شرایط آب و هوایی و یا به صورت تغییرات در تنوع آب و هوا، از جمله میزان و فراوانی مخاطرات نشان داده شود (IPCC، ۲۰۰۱ ، ادگر^[۷۲]،۲۰۰۶ و درسا و همکاران،۲۰۰۸). قرار گرفتن در معرض، اندازه ­گیری میزان، مدت و یا فراوانی استرس وارد بر یک سیستم است (شاوکین و همکاران^[۷۳]،۲۰۱۳). قرار گرفتن در معرض یک سیستم به محرک های موجود در آن سیستم اشاره دارد (پرستون و استافورد اسمیت^[۷۴]،۲۰۰۹).
قرار گرفتن در معرض، یک ویژگی نسبی جامعه بوده که نشان دهنده ماهیت و شرایط آب و هوایی جامعه است(فورد و اسمیت،۲۰۰۴). همچنین، در معرض قرار گرفتن به معنی، حضور مردم، معیشت؛ خدمات و منابع محیطی؛ ساختار یا سرمایه های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی در مکان هایی است که تحت تأثیر منفی قرار گیرند(سورسو و همکاران^[۷۵]، ۲۰۱۳).
در معرض قرار گرفتن اشاره به ماهیت محرک و درجه ای که سیستم از اثرات این محرک محافظت نشده و بازتابی از ویژگی های حضور یا حساسیت سیستم است. ویژگی های حضور اشاره به شرایط اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، سازمانی و محیطی دارد که حساسیت و یا توانایی سیستم برای پاسخ به یک محرک را تعریف می کند(پیتمن و همکاران، ۲۰۱۱).
(( اینجا فقط تکه ای از متن درج شده است. برای خرید متن کامل فایل پایان نامه با فرمت ورد می توانید به سایت nefo.ir مراجعه نمایید و کلمه کلیدی مورد نظرتان را جستجو نمایید. ))

در معرض ریسک بودن با توجه به، طبقه (که درآمد، شیوه و محل زندگی آنها را تحت تاثیر قرار می دهد)، اشتغال، کاست، جنسیت، نژاد، سن، ناتوانی و وضعیت سلامتی، وضعیت مهاجرتی(چه قانونی و غیر قانونی) و ماهیت و وسعت شبکه ­های اجتماعی تفاوت می کند(قدیری و افتخاری،۱۳۹۲). در این جا، قرار گرفتن در معرض با تغییرات پیش بینی شده در درجه حرارت و بارندگی نشان داده می شود.
۲-۴-۷-۲ حساسیت^[۷۶]
حساسیت، پاسخ مثبت و یا منفی یک سیستم به تغییر شرایط آب و هوایی است (IPCC, 2001 ، ادگر،۲۰۰۶). حساسیت، درجه ای است که یک سیستم در معرض اثرات منفی یا مثبت تغییر اقلیم قرار می گیرد. این اثر ممکن است مستقیم (به عنوان مثال، تغییر در عملکرد محصول در پاسخ به تغییر در میانگین، دامنه و یا تغییرات دما) یا غیر مستقیم (به عنوان مثال، خسارت ناشی از افزایش دفعات جاری شدن سیل های ساحلی به علت بالا آمدن سطح دریا) باشد. تفاوت سیستم ها ممکن است در حساسیت آن ها به تغییرات آب و هوایی تفاوت ایجاد کند (کازمیرزک و هندلی^[۷۷]،۲۰۱۱ و فتوری و چلری^[۷۸]،۲۰۱۲ ).
همچنین حساسیت اشاره به واکنش پذیری یک سیستم به مخاطرات اقلیمی دارد و ممکن است بطور قابل ملاحظه ای از یک سیستم، بخش و یا جامعه به سیستم، بخش یا جامعه دیگر متفاوت باشد (پرستون و استافورد اسمیت،۲۰۰۹). حساسیت، خاصیت ذاتی سیستم زوجی انسان- محیط زیست قبل از اختلال است و شرایط زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی را تحت تأثیر قرار می دهد(شاوکین و همکاران،۲۰۱۳). حساسیت بخش کشاورزی به تغییرات آب و هوایی به صورت فراوانی بحران های اقلیمی نشان داده شده است (درسا و همکاران، ۲۰۰۸).
در این مطالعه به این ترتیب است که در مناطقی با خشکسالی بیشتر، بخش کشاورزی پاسخ منفی می دهد (به عنوان مثال، عملکرد کاهش می یابد). بنابراین،کشاورزی در مناطق خشکسالی خیز از نظر کاهش عملکرد حساس تر است.
۳-۴-۷-۲ ظرفیت سازگاری^[۷۹]
یکی از عواملی که نقش بسیار اساسی در کاهش آسیب های ناشی از بلایای طبیعی و از جمله خشکسالی در مناطق روستایی دارد، ظرفیت ساگاری است (خسروی،۱۳۸۹). ظرفیت سازگاری اشاره به پتانسیل و توانایی یک سیستم برای تنظیم و یا مقابله با تغییرات آب و هوایی با حداقل اختلال دارد (IPCC, 2001 ). توانایی یک سیستم برای تنظیم اثرات تغییر اقلیم (از جمله تنوع آب و هوا)، تعدیل آسیب های احتمالی، استفاده از فرصت ها و یا مقابله با پیامدهای آن ها است (بروکس،۲۰۰۳). افزایش روز افزون بلایای طبیعی و ناکافی بودن ظرفیت سازگاری جوامع باعث رشد سریع آسیب پذیری در جوامع گردیده است (ادگر،۲۰۰۰). ظرفیت سازگاری، توانایی یک سیستم برای تکامل یافتن به منظور انطباق با خطرات زیست محیطی و یا تغییر سیاست ها و گسترش طیف وسیعی از تنوع ها است به طوری که بتوان با آن ها کنار آمد ( ادگر،۲۰۰۶). همچنین توانایی سیستم برای تنظیم با استرس های اقلیمی واقعی یا مورد انتظار و یا توانایی مقابله با پیامدهای ناشی از این استرس ها می باشد(درسا و همکاران، ۲۰۰۸). ظرفیت سازگاری می تواند ویژگی ذاتی سیستم باشد، به عنوان مثال می توان آن را یک واکنش خود به خودی و یا خود مختار دانست (کازمیرزک و هندلی،۲۰۱۱).
در دیگر تعاریف ، ظرفیت سازگاری عبارت است از:

• • پتانسیل یا توانایی های یک جامعه برای نظارت، برنامه ریزی و یا سازگاری با قرار گرفتن در معرض دارد (فورد و اسمیت،۲۰۰۴).

• • توانایی یک سیستم برای تغییر در جهتی دارد که برای مدیریت قرار گرفتن در معرض و یا حساسیت آن نسبت به تأثیر تغییرات اقلیمی، مجهزتر شود و نشان دهنده توانایی سیستم برای مدیریت و کاهش آسیب پذیری است (پرستون و استافورد اسمیت،۲۰۰۹).

• • توانایی تنظیم در معرض قرار گرفتن به طوری که خسارات محدود شده و امکان استفاده از فرصت ها و یا مقابله با اثرات فراهم شود (پیتمن و همکاران،۲۰۱۱).

ظرفیت سازگاری تحت تأثیر وضعیت اقتصادی، فن آوری، اطلاعات، زیرساخت ها، دانش و مهارت، سرمایه اجتماعی و موسسات در سطح محلی و منطقه ای (و ملی) که پویا بوده و با فرآیندهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی گسترده تر در تعامل است (پیتمن و همکاران،۲۰۱۱) و تابعی از عوامل مختلف، از جمله درآمد، آموزش و پرورش، اطلاعات، مهارت ها، دسترسی به زیرساخت ها و قابلیت های مدیریت می باشد (شاوکین و همکاران،۲۰۱۳ ؛ بروکس و همکاران، ۲۰۰۵).

شکل ۱۳-۲ نقش ظرفیت در کاهش آسیب پذیری (پورطاهری و همکاران،۱۳۸۹،۲۸)
مشاهدات مختلف نشان داده اند که ظرفیت افراد در مقابله و بهبود از حوادث شدید توسط عوامل متعددی کاهش می­یابد ازجمله: کمبود دسترسی به اطلاعات، اعتبارات یا خدمات مالی؛ کمبود منابع نظیر درآمد، دارایی و محافظت اجتماعی. بنابراین، آسیب پذیری و ظرفیت سازگاری دو روی یک فرایند هستند (قدیری و افتخاری،۱۳۹۲). بنابر گفته IPCC (2001)، ویژگی های اصلی تعیین کننده ظرفیت سازگاری جامعه یا منطقه شامل؛ ثروت، فناوری، اطلاعات و مهارت ها، زیرساخت ها، مؤسسات و عدالت(حقوق برابر) است. برای درک بهتر ظرفیت سازگاری به تمایز آن با کلمات مرتبط و نزدیک به مفهوم آن اشاره می شود:
تطابق پذیری (خو پذیری)^[۸۰] : عبارت است از، خوپذیری یک موجود زنده به یک محیط متفاوت یا متغیر.
بازگشت پذیری^[۸۱] : توانایی یک سیستم برای برگشت به حالت قبل از استرس یا شوک (الیسون و الیس^[۸۲]،۲۰۰۱) و یا ظرفیت کشاورزان برای سپری کردن دوره های متوالی خشکسالی (رانجان^[۸۳]،۲۰۰۱).
مقابله^[۸۴] : فعالیت ها و راهکارهای کوتاه مدت برای خنثی کردن تنش ها (شرف و روتری^[۸۵]،۲۰۱۳).
ظرفیت^[۸۶] : مجموعه‌ای از نیروها، توانمندی‌ها و منابع قابل دسترس برای مردم و جامعه که می‌تواند میزان خطر را کاهش داده و یا در مهار بحران تأثیر گذار باشد.